Балаларымызға қаржылық сауаттылықты үйрететін ең жақсы мұғалім – өзіміз. Олар біздің қаржыға деген қарым-қатынасымызды көреді және соған қарап өз дағдыларын қалыптастыра бастайды. Сондықтан, балаңыздың өз қаржысын үнемдеуін қамтамасыз ету үшін ақшаға деген көзқарасын дұрыс қалыптастырыңыз. Ақша туралы алған және қолданатын білімдеріңізбен бөлісіңіз. Ендеше, балаға ақшаны ысырап етпей, қалай қолдану керектігін үйрететін қаржылық сауаттылық туралы айтып өтсек!
4-6 жас: Ақша және жинақтармен таныстыру
Бұл үшін ең қолайлы уақыт 4-6 жас аралығы. Егер сізде уақыт болмаса, оны кейінірек те жасай аласыз.
Ақша дегеніміз не? Ол бізге не үшін қажет? Монеталар мен банкноттардың номиналы қандай? Нақты банкноттарды жалған ақшадан қалай ажыратуға болады?
Осы сұрақтардың бәріне жауап беруге тырысыңыз. Сондай-ақ, әртүрлі номиналдағы банкноттар мен монеталарды көрсетіңіз.
7-9 жас: Бірінші қаржылық мақсат қойыңыз
7-11 жас немесе одан үлкен жастағы бала үшін бірінші қаржылық мақсатыңызды қойыңыз. Одан керемет ойыншық, сәнді гаджет немесе ойын-сауық саябағы керек пе? – деп сұраңыз. Әрине, бала үшін бұл дүниенің бәрі қажет. Ендеше, бұл оның өз ақшасын жинайтын қаржылық мақсаты болады.
Баланың алғашқы қалта ақшасы, әдетте, мектепке барғаннан кейін пайда болады. Бала қалтадағы ақшаның бір бөлігін бір минуттық қуанышқа жұмсайтындықтан, онымен бірге дүкенге барып көріңіз. Ол тауарларды көріп, оның бағасын салыстырып көруді үйренсін. Бір жерде қымбат, ал екінші жерде арзан болады. Оған қаржыны қажетті дүниелерге ғана жұмсау керектігін үйретіңіз. Сондай-ақ, қажетсіз шығындарды тудыратын жарнамалық трюктер туралы айтып беріңіз.
Қалтадағы ақшаның пайда болуы арқылы ол қайырымдылықтың не екенін түсіне алады.
Опция – бірге, сенуге тұрарлық қайырымдылық қорын таңдап, оның аз мөлшерде қайырымдылық жасап тұруына мүмкіндік беріңіз.
Жеті жастан бастап сіз балаңызбен Монополия ойнай аласыз. Бұл және басқа да қаржылық ойындар ақшаның табиғатын жақсы түсінуге көмектеседі.
10-12 жас: отбасы бюджетімен таныстыру
Отбасындағы материалдық жағдай туралы айтыңыз. Отбасылық бюджет дегеніміз не, ол қайдан келеді, қалай шектеледі, қандай шығыстар міндетті және басымдылық болып табылады және неліктен? Бюджет шектеулі болса, оны жұмсау мүмкіндігі де шектеледі.
Бала өз қалауын басшылыққа алады. Ол өзіне ұнағанның бәрін алғысы келеді. Бұл табиғи нәрсе. Ата-ана ең алдымен баспана, коммуналдық қызмет, тамақ, көлік ақысын төлеуі керек екенін білмейді. Ал бұлай жасалмаса, отбасының тұратын жері де, ішетін асы да болмайды және ата-анасы ақша таба алмай қалады. Осының бәрін балаға сабырмен түсіндіру керек.
10-12 жас: банк өнімдерін таныстыру
Он жасар бала банктер туралы ақпаратты қабылдай алады: бұл не, олар несиені қалай алып, жинақтарды қалай сақтайды?
Ең қарапайымынан бастаңыз. Адамдар ақшаны банктерде сақтайды, бұл үйдегіден гөрі қауіпсіз. Бір нәрсеге ақшаңыз жетпесе, несие алуға болады. Бірақ уақытында қайтара алсаңыз ғана. Ал сіз банктің ақшасын пайдаланғаныңыз үшін төлеуіңізге тура келеді, сондықтан сіз алғаныңыздан көп бересіз. Бірақ ақшаны банкке сақтауға берсең, олар саған төлейтінін айтыңыз.
Психологтар дәл осы уақытта бірінші банк картасын ашып, оны қалай пайдалану керектігін үйрету оңтайлы деп есептейді.
Жинақтау тұрғысында ақшамызды бірте-бірте жеп жатқан инфляция деген сұмдық аңды айтыңыз. Инвестициялар туралы айтуға әлі ерте. Айта берсек жеткілікті – қорқынышты аңды жеңудің жолдары бар.
13 жаста бірінші депозитті баламен ашқан жөн. Ақшаны 13 жастан бастап депозитке салып, оны үнемі толықтырып отырсаңыз, 40 жасқа дейін қаржылық жағдай оптимистік болады. Күрделі пайыздың қалай жұмыс істейтінін түсіндіріңіз: салым сомасы өсімге байланысты өседі, ал өткен кезеңдегі пайыз бойынша өскен жаңа сомаға жаңа пайыздар есептеледі. Сонымен, ақшаның депозитте болғаны жөн. Олар сонда неғұрлым ұзақ болса, соғұрлым олардың өсуіне қызығушылықтың үлесі артады.
Жасөспірімді 14 жастан бастап «Ақша ағыны» ойынымен таныстыруға болады. Бұл жеке қаржыны сауатты басқаруға және ақшаны жұмыс істетуге көмектеседі.
13-16 жас: алғашқы ақшасын табуға көмектесу
Сіз 13-16 жаста демалыста немесе оқудан бос уақытта бірінші толық емес жұмыс күнін ұйымдастыра аласыз. Кез келген мүмкін болатын нұсқа: кеңседегі құжаттарды көшіру, парақшаларды тарату және т.б. Сол жаста балаға білімнің мәні неде екенін және оның болашақ өміріне қалай әсер ететінін міндетті түрде түсіндіріңіз.
16 жастан бастап сұхбатқа барып, шұғыл ақша қажет болмаса да, бірінші тұрақты жұмыс іздеудің уақыты келеді. Біздің елде Кеңес Одағы кезіндегідей 25 жылға дейін тек қана мектепте, университетте, аспирантурада оқу өз ретімен. Содан кейін ғана бірінші жұмысты іздеңіз. Ал еңбек нарығында сегіз жылдық кәсіби тәжірибесі бар және көптеген сұхбаттардан өткен құрдастарымен бәсекеге түсе алады.
Сіз 14 жастан бастап ата-ананың және қорғаншылық органның рұқсатымен ресми түрде жұмыс істей аласыз. Бірақ жұмыс оқуға кедергі келтірмеуі және денсаулыққа зиян тигізбеуі керек. 16 жастан бастап рұқсат талап етілмейді.
16-19 жас: есепке алуды, жоспарлауды және инвестициялауды бастаңыз
Қаржылық жоспармен 13-16 жастан танысуға болады. Бұл қаржылық мақсат үшін ақша жинаудан күрделі құрал. Бастау үшін сіз өзіңізді алты айға жоспарлаумен шектей аласыз. Бірінші нәтиже болады, екіншіден ол балаға ұнайды.
Ал 16-19 жаста жеке қаржының толық есебін жүргізу қажет. Бірінші есеп беруге көмектесіңіз. Оған Excel және жеке қаржыға арналған мобильді қосымшалармен жұмыс істеуді үйренуге рұқсат етіңіз. Ол өз талғамына сай келетінін таңдайды. Кірістер мен шығыстарды бірге талдаңыз, нені үнемдеуге болатынын шешуге көмектесіңіз.
Психологтар ересектік репетициясы деп атайтын жаста, жасөспірімге жеке инвестициялық шот немесе тұрақты брокерлік шот ашыңыз. Оған бірінші федералды несие облигацияларын (OFZ) немесе Газпром акцияларын сатып алуға рұқсат етіңіз, бірінші купондық кірісті немесе дивидендтерді күтіңіз.
Жеке инвестициялық немесе брокерлік шот ашу арқылы жасөспіріммен «Инвестор» экономикалық ойынын ойнаңыз. Бұл «Ақша ағынының» модификациясы. Ондағы негізгі екпін инвестицияларға аударылады, ал олардың жұмысының ойын алгоритмдері шынайыға барынша жақын.
***
Қаржылық сауатты адам ақша мәселесін тудырмауға тырысады. Ал егер ол туындаса, өзі шешеді және туыстарына айтпайды. Ал ата-анадан қалған мұра, яғни қаржылық сауаттылық баланың ақшасын құрдан құр ысырап етпеуіне көмектеседі.
