Қаржы пирамидаларын жасаушылар өздерінің алаяқтық схемаларын әртүрлі тәсілдермен бүркемелеуге тырысады. Олар бағалы қағаздармен, зергерлік бұйымдармен, криптовалюталармен, туристік жолдамалармен және басқа да тауарлармен немесе қызметтермен сауда жасайтындығына және оның бәрі заңды түрде екендігіне сендіруі мүмкін. Алайда, мұндай ұйымдардың жалғыз мақсаты – табысы жоғары жобаға сенетін аңғал азаматтардан ақша тарту екенін түсіну керек, бұл айтарлықтай қаржылық шығындарға әкелуі мүмкін.
Тез және оңай ақша табудың жолын іздеу жақсы идея емес, өйткені алаяқтарға сенетін және ақша аударатын азаматтар қаржы пирамидасы құлаған кезде әрқашан «мұзға отырып» қалады.
Қаржы пирамидасының негізгі белгілері
Кез келген қаржы пирамидасының басты ерекшелігі – өте жоғары табыстылық пен салынған ақшаны жылдам қайтару уәдесі. Сондай-ақ ұйымдастырушылар әр жаңа қатысушы үшін түрлі бонустар, жеңілдіктер немесе тіпті тікелей төлемдер ұсына алады. «Егер сіз тағы екі салымшыны алып келсеңіз, сіздің кірістілігіңіз 20% емес, айына 30% болады», – деп уәде береді алаяқтар.
Айтпақшы, әлеуметтік желілер мен мессенджерлердегі белсенді және ығыр қылатын жарнама да алаяқтық жобалардың ерекшелігі болып табылады.
Ұйымға кіру немесе операцияларды жүзеге асыру үшін сіздің атыңыздан белгілі бір кіру жарнасын сұрауы немесе тіпті мерзімді негізде ақша салуды талап етуі мүмкін. Бұл факт сізді осындай ұйым қызметінің заңдылығы туралы ойлануға мәжбүр етуі керек. Әрине, брокерлер бағалы қағаздар нарығындағы операциялар үшін ақы немесе комиссия алады. Бірақ оларда, кем дегенде, уәкілетті органның лицензиясы бар.
Қаржы пирамидалары қаржы ұйымдарына жатпайды және реттеушінің депозиттерді қабылдауға, жеке тұлғалардың банктік шоттарын ашуға және жүргізуге лицензиясы жоқ, тиісінше қаржылық реттеушінің бақылауында болмайды.
Реттелмейтін ұйымдарға ақша салу олардың толық жоғалу қаупінің жоғары деңгейімен бірге жүретінін түсіну керек, өйткені оның қатысушылары арасындағы қарым-қатынас өзара сенімге негізделген және ақшаны беру мен шоғырландыру жөніндегі әрекеттерді қатысушылардың өздері жүзеге асырады. Егер сіз өз ақшаңызды сеніп тапсырғыңыз келетін ұйымда ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің лицензиясы болса, онда сіз Агенттікке шағыммен жүгіне аласыз, бірақ қаржылық пирамидалар жағдайында сіздің ақшаңыздың сақталуына ешкім кепілдік бере алмайды. Агенттіктің ресми сайтында ұйымдардың лицензиясының болуын тексеру қажет.
Қаржы пирамидаларын бүркемелеу әдістері
«Ашық пирамидалар» деп аталатындар бар – олар инвестиция немесе бизнеспен айналыспайтынын жасырмайды. Оларды жасаушылар бірден қатысушыларға барлық қатысушыларға ақша жеткіліксіз болуы мүмкін екенін және барлық тартылған қаражат жаңа клиенттерді тарту есебінен болатындығын ескертеді. «Ашық пирамиданың» мысалы – белгілі «МММ – 2011». Бүгінгі күні мұндай пирамидалардың қызметіне, әрине, тыйым салынған, бірақ пирамидалар дамып, белсенді түрде желіде қозғалады және басқа әрекеттердің артында жасырынып отырады..
Ең танымал бүркеніш – бұл «ерекше/бірегей», «ғажайып», «пайдалы» тауарды немесе «арнайы», «шектеулі» қызметті ұсынатын желілік маркетинг. Бұл косметика, сағаттар, тренингтерден бастап акцияларға, түрлі курстардан бастап клуб мүшелігіне, круиздер, саяхаттар мен ойын-сауықтарға дейін жалғасып кете беретін түрлі қызметтер.
Пирамида схемасын консалтингтік компания ретінде жасыруға болады. Алаяқтар азаматтарға қаржы нарығында ақша табуды ұсынады, кейде тегін кеңес береді. Бұл жағдайдағы қызығушылық клиенттің серіктес брокермен шот ашуына байланысты болады. Алаяқтар инвесторларды «серіктестерге» ақша аударуға шақырады. Кейбір жағдайларда алаяқтар клиент пайданың пайызын адал береді деген сеніммен ұсыныстар жасайды, бірақ болжам дұрыс келмесе, жалған кеңес берушілердің жауапкершілігі болмайды.
Егер жалған кеңес беру алдыңғы қатарлы аудитория үшін тұзақ болса, қаржылық сауаттылығы төмен адамдар үшін де алаяқтар ақша табудың түрлі платформаларын ойлап тапты. Бұл қаржы нарығында автоматты түрде ақша табуға арналған белгілі бір бағдарлама жасалған және оны жасаушылар оны азаматтарға беруге дайын деген ақпарат орналастырылған жалған желілік ресурстар. Осындай платформалар оларды теріс пиғылды брокерге ақша беруге сендіреді.
Сондықтан қаржылық авантюраға түспеу үшін қаржылық сауаттылықты арттыру керек, қол қоймас бұрын барлық құжаттарды мұқият оқып шығу және мамандармен кеңесу, сұрақтар қою, сізге ұсынылатын өнімдерді зерттеу қажет.
Заманауи қаржылық пирамидалардың өміршеңділік циклы қысқа болып келеді.
Бірінші фаза – құру кезеңі. Әдетте, пирамиданың ұйымдастырушысы бірінші қатысушыларға өз қаражатынан үлкен табыс төлейді, бірінші қатысушылар шағын жарна төлейді. Осылайша, пирамида ұйымдастырушысы қатысушылар санын көбейтіп, беделін қалыптастырады.
Екінші фаза – даму және өсу. Өзінің қомақты табыстарымен шабыттанған бірінші қатысушылардың есебінен өсу орын алады. Бірақ енді жаңа қатысушыларға сыйақы ұйымдастырушылардың, табысты инвестициялардың немесе нақты бизнес-жобалардың есебінен емес, жаңадан келгендердің есебінен төленеді. Бірақ қандай да бір сәтте уәде етілген сыйақыны төлеуге қаражат жеткіліксіз болып шығады (әрине, басынан бастап пирамидадан шығып кетуге дайын тұрған ұйымдастырушылардың құпия шоттарында түскен ақшаның шоғырлануын есепке ала отырып).
Үшінші және қашып құтыла алмайтын фаза – пирамиданың күйреуі. Қатысушылардың белгілі бір саны мен үлкен сома жиналған кезде ұйымдастырушы қатысушылардың барлық ақшасымен бірге жоқ болып кетеді. Ең соңында келгендер сыйақысыз және қаражатсыз қалады. Сондай-ақ оларда қандай да жолмен бір қорғану мүмкіндігі де болмайды, өйткені Қазақстандағы қаржы пирамидаларының қызметі заңсыз, яғни пирамиданы ұйымдастырушылармен қол қойылған барлық құжаттардың заңды күші жоқ.
