Егер де сіз инвестор болуға бел бусаңыз және «Инвестициялар. Неден бастау қажет» атты біздің алдыңғы материалымызды оқыған болсаңыз, онда қор биржасының қалай құрылғаны және онда қалайша дұрыс жұмыс істеу қажет екенін білгеніңіз жөн.
Қор биржасы деген не?
Қор биржасы дегеніміз жалпы алғанда – бұл бағалы қағаздар нарығы. Онда сіз акциялар, облигациялар, пайлар сатып ала және сата аласыз, сондай- ақ түрлі құралдарды пайдалана аласыз.
Мұндай операцияларды жүргізу үшін бірыңғай талаптарға сәйкес келетін және барлық қатысушылар үшін біркелкі талаптар ұсынатын арнайы алаң қажет. Мұндай алаң қор биржасы болып табылады.
Қазақстанның KASE қор биржасы 28 жыл көлемінде жұмыс істеп келеді. Қазіргі таңда ол бірнеше нарықтарға: бағалы қағаздар (акциялар, пайлар, корпоративтік облигациялар, мемлекеттік бағалы қағаздар), шетелдік валюта, ақша және деривативтер нарықтарына қызмет көрсетеді.
Биржада кәсіби қатысушылар – банктер, брокерлер және инвестициялық компаниялар қызмет етеді. Жеке инвесторларға, яғни сіз бен біздер үшін сауда-саттыққа қолжетімділікті қамтамасыз ететін сол кәсіби қатысушылар. Әрине, биржадан тыс инвестициялауға болады, алайда онда сіздің операцияларыңыз бағалы қағаздардың орталық депозитарийінде көрінбейтін болады және тәуекел де жоғары болады. Бірінші кезекте – бұл алаяқтық тәуекелі. Сондықтан бағалы қағаздармен кез келген операцияларды ресми алаңда жүзеге асырған дұрыс.
Бағалы қағаздар қалай пайда болады?
Бағалы қағаздар компания қарапайым азаматтардан дамуға ақша тарта алатын мақсатпен шығарылады. Содан кейін компания «эмитент» деп аталады. Эмитент қанша ақша тарту керектігін және қандай түрде болатынын шешеді. Оның екі нұсқасы бар.
Сіз инвесторлардан жай ғана «қарызға» ақша ала аласыз және оларды болашақта белгілі бір пайызбен қайтаруға уәде бере аласыз. Сонымен қатар, пайыз «қарыз» мерзімінің соңында да, бүкіл кезең үшін бірнеше рет төленуі мүмкін. Бұл жағдайда компания облигациялар – қарыз қолхаттарын шығарады.
Тартудың тағы бір нұсқасы – инвесторларға компанияның «бірлескен иесі» болуды ұсыну. Содан кейін соманы кішігірім үлестерге, акцияларға бөліп, оларды сату керек. Акцияларды сатып алу арқылы инвестор олардың құнын арттырудан да, дивидендтер төлеуден де пайда таба алады. Сонымен қатар, инвестор акциялардың неғұрлым көп үлесіне ие болса, компанияда оның күші соғұрлым көп болады, себебі акционерлердің жалпы жиналысында маңызды шешімдер міндетті түрде қабылданады.
Тіркелген барлық бағалы қағазды биржада сатып алуға да, сатуға да болады.
Бағалы қағаздардың түрлері және олармен жұмыс туралы толығырақ келесі материалда айтып береміз.
Қалай сатып алуға және қалай сатуға болады?
Бағалы қағаздарды өз бетінше сатып алу немесе сату мүмкін емес. Міндетті түрде делдал – брокер қажет. Түрлі брокерлер ұсынатын шарттарды мұқият талдау және тиісті шарт жасау қажет. Сондай-ақ сіздің брокеріңіздің ресми түрде тіркелгендігіне және лицензиясының бар екендігіне көз жеткізу қажет.
Шарт жасалғаннан кейін брокер сіздің тапсырмаңыз бойынша операцияларды орындайды. Сіздің брокерлік шотыңыздан сатып алғаны үшін ақша және брокердің комиссиясы — биржада операция жүргізуге көмектескені үшін ақы есептен шығарылады.
Брокермен жұмыс істей отырып, инвестициялау стратегиясын дербес әзірлеу қажет. Демек нені және қашан сатып алу және сату туралы шешімді сіз ғана қабылдай аласыз. Тәуекелдер және мәмілелер үшін брокер жауап бермейді, ол бағалы қағаздар нарығындағы сіздің «қолыңыз» ғана — сіздің тапсырманы орындайды. Сол себепті сізге міндетті түрде бағалы қағаздар нарығының қалай жұмыс істейтіндігін және тұрақты түрде ахуалды қарап, ақпаратты талдап, шешімдер қабылдау қажет.
Инвестор қалай қорғалған?
Қор нарығындағы барлық операциялар бағалы қағаздардың орталық депозитарийінде міндетті түрде тіркеледі. Бұл ақпарат толығымен қорғалған. Сіз әрқашан қанша қағазыңыз бар екенін және олардың қандай қағаздар екенін білесіз. Сіз бағалы қағаздарды сатқан кезде депозитарий бағалы қағаздың иесі сіз екендігіңізге, яғни оған сіздің құқығыңыз бар екендігіне кепілдік береді.
Тіпті сіздің брокеріңіз жұмысын тоқтатса да, сіздің активтеріңіз кез келген жағдайда өзгеріссіз қалады және сіз олармен кез келген басқа брокер арқылы жұмыс істей аласыз.
Жалпы, қор нарығын ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі реттейді. Егер сіздің сұрақтарыңыз немесе келіспеушіліктеріңіз болса, оларды тек ресми түрде және реттеуші арқылы шешу қажет.
Алайда, реттеуші сізді қате шешімдерден қорғай алмайды. Шешімдеріңіз үшін сіз ғана жауапты екеніңізді ұмытпаңыз.
